Ξεχνάτε συχνά πρόσωπα και καταστάσεις; Τι λένε οι ειδικοί για την «επιλεκτική αμνησία»

Yπάρχουν συγκεκριμένα εξελικτικά οφέλη στο να είμαστε… ξεχασιάρηδες. Γιατί αν δεν ξεχνούσαμε πράγματα, θα είχαμε μεγάλο πρόβλημα.

Η (επιλεκτική) λήθη είναι μέρος της καθημερινής μας ζωής. Μπορεί να μπείτε σε ένα δωμάτιο και αμέσως μετά να ξεχάσατε γιατί μπήκατε εκεί μέσα ή ίσως κάποιος σας χαιρετάει στο δρόμο και δεν μπορείτε να θυμηθείτε το όνομά του.

Αλλά γιατί ξεχνάμε πράγματα; Είναι απλά ένα σημάδι εξασθένησης της μνήμης ή υπάρχουν και κάποια συγκεκριμένα οφέλη;

Ένα από τα πρώτα ευρήματα σε αυτόν τον τομέα υπογράμμισε ότι η λήθη μπορεί να συμβεί απλώς επειδή οι μνήμες του μέσου ανθρώπου ξεθωριάζουν.

Αυτό προέρχεται από τον Γερμανό ψυχολόγο του 19ου αιώνα Hermann Ebbinghaus, του οποίου η «καμπύλη λήθης» έδειξε ότι οι περισσότεροι άνθρωποι ξεχνούν τις λεπτομέρειες των νέων πληροφοριών αρκετά γρήγορα, αλλά αυτό μειώνεται με την πάροδο του χρόνου.

Η επιλεκτική λήθη

Η λήθη μπορεί, ωστόσο, να εξυπηρετεί και λειτουργικούς σκοπούς. Ο εγκέφαλός μας βομβαρδίζεται συνεχώς με πληροφορίες. Αν έπρεπε να θυμόμαστε κάθε λεπτομέρεια, θα γινόταν όλο και πιο δύσκολο να συγκρατήσουμε τις σημαντικές πληροφορίες.

Ένας από τους τρόπους με τους οποίους το αποφεύγουμε αυτό είναι να μην δίνουμε εξαρχής αρκετή προσοχή. Ο βραβευμένος με βραβείο Νομπέλ Eric Kandel, καθώς και πλήθος μεταγενέστερων ερευνών, υποστηρίζουν ότι οι αναμνήσεις δημιουργούνται όταν ενισχύονται οι συνδέσεις (συνάψεις) μεταξύ των κυττάρων του εγκεφάλου (οι νευρώνες).

Η προσοχή σε κάτι μπορεί να ενισχύσει αυτές τις συνδέσεις και να διατηρήσει αυτή τη μνήμη. Ο ίδιος μηχανισμός μας επιτρέπει να ξεχνάμε όλες τις άσχετες λεπτομέρειες που συναντάμε καθημερινά.

Έτσι, παρόλο που οι άνθρωποι παρουσιάζουν αυξημένα σημάδια διάσπασης της προσοχής καθώς μεγαλώνουν και οι διαταραχές που σχετίζονται με τη μνήμη, όπως η νόσος του Αλτσχάιμερ, συνδέονται με διαταραχές της προσοχής, όλοι μας πρέπει να είμαστε σε θέση να ξεχνάμε όλες τις ασήμαντες λεπτομέρειες προκειμένου να δημιουργούμε (χρήσιμες) μνήμες.

Χειρισμός νέων πληροφοριών

Η ανάκληση μιας μνήμης μπορεί μερικές φορές να οδηγήσει και στην αλλαγή της για τους σκοπούς της αντιμετώπισης νέων πληροφοριών. Ας υποθέσουμε ότι η καθημερινή σας μετακίνηση περιλαμβάνει την ίδια διαδρομή κάθε μέρα. Πιθανόν να έχετε μια ισχυρή μνήμη για αυτή τη διαδρομή, με τις υποκείμενες εγκεφαλικές συνδέσεις να ενισχύονται με κάθε ταξίδι.

Αλλά ας υποθέσουμε ότι μια Δευτέρα, ένας από τους συνήθεις δρόμους σας κλείνει και υπάρχει μια νέα διαδρομή για τις επόμενες τρεις εβδομάδες. Η μνήμη σας για τη νέα αυτή διαδρομή πρέπει να είναι αρκετά ευέλικτη ώστε να ενσωματώσει αυτή τη νέα πληροφορία.

Ένας τρόπος με τον οποίο ο εγκέφαλος το κάνει αυτό είναι αποδυναμώνοντας κάποιες από τις συνδέσεις της μνήμης, ενώ ενισχύει νέες πρόσθετες συνδέσεις για να θυμάται τη νέα διαδρομή.

Αμνησία, η επωφελής

Από εξελικτική άποψη, η λήθη παλαιών αναμνήσεων ως απάντηση σε νέες, ενδεχομένως και πιο χρήσιμες, πληροφορίες είναι αναμφίβολα επωφελής. Οι πρόγονοί μας, κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες μπορεί να επισκέπτονταν επανειλημμένα μια ασφαλή τρύπα με νερό, μόνο και μόνο για να ανακαλύψουν μια μέρα έναν αντίπαλο οικισμό ή μια αρκούδα με νεογέννητα μικρά εκεί.

Ο εγκέφαλός τους έπρεπε να είναι σε θέση να ενημερώσει τη μνήμη για να χαρακτηρίσει την τοποθεσία αυτή ως μη ασφαλή πλέον. Η αποτυχία να το κάνουν αυτό θα αποτελούσε απειλή για την επιβίωσή τους.

Μνήμη φόβου

Μερικές φορές, η λήθη μπορεί να μην οφείλεται σε απώλεια μνήμης, αλλά σε αλλαγές στην ικανότητά μας να έχουμε πρόσβαση στις αναμνήσεις. Η έρευνα σε τρωκτικά έχει δείξει πώς οι ξεχασμένες αναμνήσεις μπορούν να επανενεργοποιηθούν ξανά με την υποστήριξη των συναπτικών συνδέσεων που αναφέρθηκαν παραπάνω.

Τα τρωκτικά διδάχθηκαν να συνδέουν κάτι ουδέτερο (όπως το χτύπημα ενός κουδουνιού) με κάτι δυσάρεστο (όπως ένα ήπιο ηλεκτροσόκ). Μετά από αρκετές επαναλήψεις, τα τρωκτικά σχημάτισαν μια «μνήμη φόβου», όπου το άκουσμα του κουδουνιού τα έκανε να αντιδράσουν σαν να περίμεναν ένα σοκ. Οι ερευνητές κατάφεραν να απομονώσουν τις νευρωνικές συνδέσεις που ενεργοποιήθηκαν με τον συνδυασμό «κουδούνι-ηλεκτροσόκ», στο τμήμα του εγκεφάλου που είναι γνωστό ως αμυγδαλή.

Στη συνέχεια αναρωτήθηκαν αν η τεχνητή ενεργοποίηση αυτών των νευρώνων θα έκανε τα τρωκτικά να ενεργούν σαν να περίμεναν να χτυπηθεί το πόδι τους, ακόμη και αν δεν υπήρχε ούτε κουδούνι ούτε σοκ.

Το έκαναν αυτό χρησιμοποιώντας μια τεχνική που ονομάζεται οπτογενετική διέγερση, η οποία περιλαμβάνει τη χρήση φωτός και γενετικής μηχανικής, και έδειξαν ότι ήταν πράγματι δυνατή η ενεργοποίηση (και στη συνέχεια η απενεργοποίηση) τέτοιων αναμνήσεων.

Το φαινόμενο «tip of the tongue»

Επιστρέψτε στο προαναφερθέν παράδειγμα όπου βλέπετε κάποιον στο δρόμο και δεν μπορείτε να θυμηθείτε το όνομά του. Ίσως πιστεύετε ότι γνωρίζετε το πρώτο γράμμα του ονόματός του και ότι θα σας έρθει το όνομα σε λίγο. Αυτό είναι γνωστό ως το «φαινόμενο της άκρης της γλώσσας». Δηλαδή, «εδώ το’ χω, θα μου έρθει».

Όταν αυτό μελετήθηκε αρχικά από τους Αμερικανούς ψυχολόγους Roger Brown και David McNeill τη δεκαετία του 1960, ανέφεραν ότι η ικανότητα των ανθρώπων να αναγνωρίζουν πτυχές της λέξης που λείπει ήταν απείρως καλύτερη από την απλή τύχη – του να αρχίσουν δηλαδή να αραδιάζουν ονόματα τυχαία. Αυτό υποδήλωνε ότι οι πληροφορίες δεν είχαν ξεχαστεί πλήρως.

Μια θεωρία είναι ότι το φαινόμενο εμφανίζεται ως αποτέλεσμα εξασθενημένων συνδέσεων στη μνήμη μεταξύ των λέξεων και των σημασιών τους.

Ωστόσο, μια άλλη πιθανότητα είναι ότι το φαινόμενο μπορεί να χρησιμεύει ως μήνυμα προς το άτομο ότι η πληροφορία δεν έχει ξεχαστεί, απλώς είναι προς το παρόν απρόσιτη.

Αυτό θα μπορούσε να εξηγήσει γιατί εμφανίζεται συχνότερα καθώς οι άνθρωποι γερνούν και αποκτούν περισσότερες γνώσεις, πράγμα που σημαίνει ότι ο εγκέφαλός τους πρέπει να ταξινομήσει περισσότερες πληροφορίες για να θυμηθεί κάτι.

Το «φαινόμενο της άκρης της γλώσσας» θα μπορούσε να είναι το μέσο του εγκεφάλου τους για να τους ενημερώσει ότι οι επιθυμητές πληροφορίες δεν έχουν ξεχαστεί και ότι η επιμονή μπορεί να οδηγήσει σε επιτυχή ανάκληση και ανάμνηση.

Εν κατακλείδι, μπορεί να ξεχάσουμε ή να συνεχίζουμε να ξεχνάμε πληροφορίες για πολλούς λόγους: επειδή δεν δώσαμε προσοχή ή επειδή οι πληροφορίες αποσυντίθενται με την πάροδο του χρόνου. Μπορεί να ξεχάσουμε προκειμένου να ενημερώσουμε τις αναμνήσεις μας. Και μερικές φορές οι ξεχασμένες πληροφορίες δεν χάνονται οριστικά, αλλά είναι μάλλον απρόσιτες.

Όλες αυτές οι μορφές λήθης βοηθούν τον εγκέφαλό μας να λειτουργεί αποτελεσματικά και έχουν υποστηρίξει την επιβίωσή μας για πολλές γενιές.

Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι υποβαθμίζουμε τα αρνητικά αποτελέσματα που προκαλούνται από ανθρώπους που πάσχουν από Αλτσχάιμερ. Παρ’ όλα αυτά, η λήθη έχει και αυτή τα εξελικτικά της πλεονεκτήματα…