Γιατί ξεπουλάνε τα βιβλία τρόμου; Τελικά αυτός είναι ο λόγος που μας αρέσει να τρομάζουμε

Zούμε σε έναν ήδη πολύ τρομακτικό κόσμο. Γιατί λοιπόν κάποιος να θέλει να τρομάξει ακόμη περισσότερο; Παρακάτω θα διαβάσετε για την ψυχολογία του γιατί μας ελκύει τόσο πολύ η έννοια του φόβου και του τρόμου.

«Δεν βλέπω θρίλερ. Η ζωή μου είναι ήδη πολύ τρομακτική από μόνη της», μου είχε πει προ ετών ένας φίλος μου.

Ωστόσο, το είδος του θρίλερ και γενικά του σινεμά ή της λογοτεχνίας του τρόμου είναι πολυαγαπημένο για αρκετό κόσμο εκεί έξω, καθώς αιχμαλωτίζει θεατές και αναγνώστες με τις πολλαπλώς παλλόμενες αφηγήσεις και την αγχωτική αγωνία του. Τα θρίλερ κατατάσσονται σταθερά ως ένα από τα πιο επιτυχημένα εμπορικά είδη στον κινηματογραφικό αλλά και εκδοτικό κόσμο.

Tα χαρακτηριστικά των ταινιών θρίλερ και τρόμου

Όπως αναφέρει σε πρόσφατο άρθρο της η κα. Τριανταφυλλιώ Ταρσάνη (Ψυχολόγος MSc – Ψυχοθεραπεύτρια), «σύμφωνα με τον ψυχολόγο Walters (2004), οι ταινίες τρόμου διαθέτουν τρία βασικά χαρακτηριστικά, τα οποία «μαγνητίζουν» τον εγκέφαλο. Αναλυτικότερα, το πρώτο από αυτά είναι η ένταση. Η ένταση δημιουργείται μέσω του μυστηρίου, της αγωνίας, του σοκ και του τρόμου που προκαλούνται στο θεατή με τη χρήση σκηνών με αίματα, τρομακτικών εικόνων, ηχητικών εφέ, αλλά και με την ικανότητα να γοητεύουν το θεατή και στη συνέχεια να τον κάνουν να αναζητά την «κάθαρση». Καθώς μάλιστα υπάρχουν άτομα που διαθέτουν το χαρακτηριστικό της αναζήτησης νέων και πιθανόν επικίνδυνων εμπειριών (sensation seeking), οι τακτικές αυτές των ταινιών τρόμου έχουν μεγαλύτερο αντίκτυπο.

»Το δεύτερο χαρακτηριστικό των ταινιών αυτών είναι η σχετικότητα. Αυτό αφορά στο γεγονός ότι για να επιλέξει ο θεατής να παρακολουθήσει την ταινία πρέπει να του κεντρίσει το ενδιαφέρον. Ίσως ο πιο αποτελεσματικός τρόπος για να επιτευχθεί αυτό είναι να  μπορέσει με κάποιον τρόπο να συνδεθεί με αυτό που παρακολουθεί. Κάτι τέτοιο μπορεί να συμβεί σε καθολικό επίπεδο, για παράδειγμα με τον έντονο κίνδυνο ή το φόβο του θανάτου, σε πολιτισμικό, κάνοντας αναφορά δηλαδή σε πολιτισμικά και ιστορικά γεγονότα, σε ομαδικό, να αφορά λόγου χάρη μία ομάδα εφήβων, ή ατομικό, χρησιμοποιώντας δηλαδή στοιχεία με τα οποία μπορεί να ταυτιστεί ο θεατής.

»Το τρίτο και τελευταίο χαρακτηριστικό είναι η έλλειψη ρεαλισμού. Αυτό σημαίνει ότι ο θεατής γνωρίζει ότι αυτό που παρακολουθεί είναι δημιούργημα της φαντασίας, θέτοντας κάποια ψυχολογική απόσταση ανάμεσα στον εαυτό του και την τρομακτική εξέλιξη της ταινίας. Σαν αποτέλεσμα, οι ταινίες που παρουσιάζουν σε μεγαλύτερο βαθμό τα παραπάνω χαρακτηριστικά έχουν και μεγαλύτερη απήχηση».

Καλά μας τα λέει η κα. Ταρσάνη μέχρι στιγμής, αν και κάποιοι μπορεί να διαγράψουν και να απορρίψουν ελαφρά τη καρδιά τα θρίλερ τρόμου ως ένα απλό… οπτικοακουστικό χνούδι που ανεβάζει μόνο λίγο την αδρεναλίνη μας και είναι σχεδιασμένο και προορισμένο μόνο για να σοκάρει.

Η σκοτεινή πλευρά του καθενός από εμάς

Ωστόσο, νομίζω ότι το είδος αυτό δεν είναι μόνο αυτό. Νομίζω ότι τα θρίλερ είναι ένας ασφαλής χώρος για να εξερευνήσουμε την πιο σκοτεινή πλευρά της ανθρωπότητας – η οποία γοητεύει πολλούς εκεί έξω.

Οι αναγνώστες θρίλερ συχνά έλκονται από τις σκοτεινές πτυχές της ανθρώπινης φύσης και η εξερεύνηση της σκοτεινής πλευράς της ανθρωπότητας προσφέρει μια αίσθηση κάθαρσης και επιτρέπει στους αναγνώστες να ασχοληθούν με ασφάλεια με τους δικούς τους φόβους και τις ανησυχίες.

Βιώνοντας αυτά τα σκοτεινά σενάρια μέσα από τις σελίδες ενός βιβλίου ή τις εικόνες μιας ταινίας, οι αναγνώστες μπορούν να περιηγηθούν στους δικούς τους δαίμονες, λαμβάνοντας μια αίσθηση ανακούφισης.

Επιπλέον, η εμβάθυνση στις σκοτεινές πτυχές της ανθρώπινης φύσης μπορεί να προσφέρει μια βαθύτερη κατανόηση της ανθρώπινης κατάστασης. Τα θρίλερ συχνά εξερευνούν πολύπλοκα ψυχολογικά κίνητρα, ηθικά διφορούμενους χαρακτήρες και τις επιλογές που κάνουν οι άνθρωποι όταν φτάνουν στα όριά τους. Με την εξέταση αυτών των πτυχών, οι θεατές και οι αναγνώστες αποκτούν μια παραπάνω επίγνωση σχετικά με την πολυπλοκότητα της ανθρώπινης συμπεριφοράς και τις συνέπειες που προκύπτουν από αυτήν.

Τέλος, τα θρίλερ μπορούν επίσης να λειτουργήσουν ως προειδοποιητικές ιστορίες [cautionary tales κατά το αγγλοσαξονικότερο], προειδοποιώντας τους αναγνώστες για τους πιθανούς κινδύνους και τις συνέπειες ορισμένων ενεργειών. Εξερευνώντας τις πιο σκοτεινές πτυχές της ανθρώπινης φύσης, τα θρίλερ ρίχνουν φως στις συνέπειες του εγκλήματος, της εξαπάτησης, της χειραγώγησης και άλλων ηθικά αμφίβολων συμπεριφορών.

Οι αναπτυξιακοί ψυχολόγοι βρίσκουν ενδιαφέρουσα τη διασταύρωση ψυχολογίας και φόβου – ειδικά ως μια απαιτούμενη συνοδεία στη θεωρία ότι τα συναισθήματα εξελίχθηκαν ως καθολική εμπειρία στους ανθρώπους επειδή μας βοηθούν να επιβιώσουμε.

Η δημιουργία φόβου σε μια κατά τα άλλα ασφαλή ζωή μπορεί να είναι ευχάριστη – και είναι ένας τρόπος για τους ανθρώπους να εξασκούνται και να προετοιμάζονται για τους κινδύνους της πραγματικής ζωής.

Οι ελεγχόμενες εμπειρίες φόβου – εκεί όπου μπορείτε να πατήσετε το τηλεχειριστήριο, να κλείσετε το βιβλίο ή να βγείτε από το στοιχειωμένο σπίτι όποτε θέλετε – προσφέρουν τη φυσιολογική έξαρση που προκαλεί ο φόβος, χωρίς όμως τον πραγματικό κίνδυνο ότι μπορεί να πάθετε κάτι άσχημο.

Όταν αντιλαμβάνεστε ότι απειλείστε, η αδρεναλίνη ανεβαίνει στο σώμα σας και ενεργοποιείται η εξελικτική αντίδραση «fight or leave».

Ο καρδιακός σας ρυθμός αυξάνεται, αναπνέετε βαθύτερα και γρηγορότερα και η αρτηριακή σας πίεση ανεβαίνει. Δηλαδή, το σώμα σας ετοιμάζεται να αμυνθεί απέναντι στον κίνδυνο [fight] ή να απομακρυνθεί όσο το δυνατόν γρηγορότερα [leave].

Αυτή η σωματική αντίδραση είναι ζωτικής σημασίας όταν αντιμετωπίζετε μια πραγματική απειλή. Όταν βιώνετε ελεγχόμενο φόβο – όπως τα πάσης φύσεως jump scares σε μια τηλεοπτική σειρά – απολαμβάνετε αυτή την ενεργοποιημένη αίσθηση, παρόμοια με το λεγβόμενο «runner’s high» [την έξαψη του δρομέα], χωρίς όμως τους όποιους κινδύνους.

Και στη συνέχεια, μόλις αντιμετωπιστεί η απειλή, το σώμα σας απελευθερώνει ντοπαμίνη, η οποία παρέχει αισθήματα ευχαρίστησης και ανακούφισης.

Σε μια πρόσφατη μελέτη, οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι οι άνθρωποι που επισκέφθηκαν ένα στοιχειωμένο σπίτι ως ελεγχόμενη εμπειρία φόβου εμφάνισαν λιγότερη εγκεφαλική δραστηριότητα ως απόκριση στα ερεθίσματα και λιγότερο άγχος μετά την έκθεση.

Αυτό το εύρημα υποδηλώνει ότι η έκθεση σε ταινίες τρόμου, τρομακτικές ιστορίες ή συναρπαστικά βιντεοπαιχνίδια μπορεί πραγματικά να σας ηρεμήσει μετά.

Οι συνεκτικοί δεσμοί με κοινή εμπειρία τον φόβο

Ένα βασικό κίνητρο για την κοινωνικοποίησή μας είναι η αίσθηση ότι ανήκουμε σε μια κοινωνική ομάδα. Το να βιώνετε μαζί με άλλους έντονες εμπειρίες φόβου δυναμώνει τους δεσμούς μεταξύ σας, όπως αποδεικνύεται από το δέσιμο που έχουν αναπτύξειο μεταξύ τους οι βετεράνοι πολέμου που υπηρέτησαν μαζί στη μάχη ή οι επιζώντες φυσικών καταστροφών και δυστυχημάτων.

Οι ελεγχόμενες εμπειρίες φόβου δημιουργούν – έστω και τεχνητά – παρόμοιες ευκαιρίες για συνεκτικούς δεσμούς. Η ψυχολογική αντίδραση «reach out» [τείνε μου το χέρι] είναι ιδιαίτερα πιθανή όταν βιώνετε ένταση και άγχος μαζί με άλλους. Και όταν αντιμετωπίζετε στρεσογόνους παράγοντες μέσα στο μικρό ή μεγάλο κοινωνικό σας δίκτυο, τα επίπεδα της ωκυτοκίνης σας αυξάνονται για να ξεκινήσουν στρατηγικές κοινωνικής αντιμετώπισης.

Κατά συνέπεια, όταν περιηγείστε με φίλους σε μια εμπειρία φόβου αναψυχής, όπως ένα στοιχειωμένο σπίτι, δημιουργείτε τη συναισθηματική βάση για να νιώσετε «δεμένοι» (ίσως και για πάντα) με τους ανθρώπους δίπλα σας.

Το να κάθεστε στο σκοτάδι με τους φίλους σας ενώ παρακολουθείτε μια τρομακτική ταινία είναι καλό για την ψυχική και κοινωνική σας υγεία, καθώς σας βοηθά να ενισχύσετε την κοινωνικοποίησή σας.

Τέλος, οι ελεγχόμενες εμπειρίες φόβου μπορούν επίσης να είναι ένας τρόπος για να προετοιμαστείτε ψυχολογικά για το χειρότερο – για το worst case scenario. Σκεφτείτε τις πρώτες ημέρες της πανδημίας, όταν οι ταινίες «Contagion» και «Outbreak» ήταν δημοφιλείς στις πλατφόρμες streaming. Παρακολουθώντας σενάρια απειλών να διαδραματίζονται με ελεγχόμενους τρόπους μέσω των μέσων ενημέρωσης, μπορείτε να μάθετε για τους φόβους σας και να προετοιμαστείτε συναισθηματικά για μελλοντικές απειλές.

Για παράδειγμα, οι ερευνητές του Εργαστηρίου Φόβου του Πανεπιστημίου Aarhus στη Δανία απέδειξαν σε μια μελέτη ότι οι άνθρωποι που «κατανάλωναν» λογοτεχνία ή σινεμά τρόμου ήταν πιο ανθεκτικοί ψυχολογικά κατά τη διάρκεια της πανδημίας σε σχέση με τους μη-οπαδούς του τρόμου. Ως αποτέλεσμα, ήταν καλύτερα προετοιμασμένοι να διαχειριστούν τον πραγματικό φόβο που προκάλεσε η πανδημία.

Έτσι, την επόμενη φορά που θα πρέπει να επιλέξετε ανάμεσα σε μια rom-com και ένα ανατριχιαστικό, δυστοπικό θρίλερ για την κινηματογραφική σας βραδιά, επιλέξτε τη σκοτεινή πλευρά – κάνει περισσότερο καλό στην υγεία σας.