Ελληνικοί «αστικοί μύθοι» που άντεξαν στο χρόνο

Από τον Πολ Μακάρτνεϊ που μας άφησε χρόνους από το 1966, τον Έλβις που ζει και βασιλεύει κάπου, τον Γουόλτ Ντίσνεϊ που έχει καταψυχθεί, το κρυφό μήνυμα που έστειλε ο Λούις Αρμστρονγκ τη στιγμή που πάτησε το φεγγάρι – αν το πάτησε και αυτό που είδαμε δεν ήταν ένα άψογα κατασκευασμένο σκηνικό – μέχρι τους υπονόμους της Νέας Υόρκης που κατακλύζονται από κροκόδειλους και το φάντασμα που κάνει οτοστόπ σε διάφορους οδικούς άξονες ανά τον κόσμο… το φαινόμενο των αστικών μύθων μοιάζει να μην έχει όρια και να μην περιορίζεται σε στενά γεωγραφικά σύνορα.

Ρεπορτάζ: Νίκη Παπάζογλου

Αναρίθμητες είναι άλλωστε οι ιστορίες που φέρουν τα χαρακτηριστικά ενός αστικού μύθου και στην ελληνική επικράτεια. Οι νεοσύστατες ΗΠΑ πραγματοποιούν ψηφοφορία για την καθιέρωση της επίσημης γλώσσας τους και τα ελληνικά χάνουν για λίγο… η ελληνική γλώσσα είναι η πλουσιότερη γλώσσα του κόσμου, με περισσότερες από 6 εκατομμύρια λέξεις και 78 εκατομμύρια λεκτικούς τύπους ενώ η Apple υλοποιεί πρόγραμμα εκμάθησης ελληνικών, αφού οι εξελιγμένοι υπολογιστές δέχονται ως «νοηματική» γλώσσα μόνο την ελληνική. Και η ιστορία δεν σταματάει εκεί. Το σχέδιο Κίσινγκερ, η φουστανέλα ή το παλτό και το νεκροταφείο, ο άτυχος δύτης, το «α-μπε-μπα-μπλομ», οι ψεκασμοί, το υπερδημητριακό ζέα και πολλοί άλλοι αποτελούν την ελληνική εκδοχή του φαινομένου που ακούει στο όνομα «Αστικός Μύθος».

Πολλές είναι οι ενστάσεις για το τι ακριβώς σημαίνει αστικός μύθος και που ξεκινούν οι θεωρίες συνωμοσίας ή και τα ανέκδοτα. Σε μια προσπάθεια ορισμού του ανεξάντλητου, συγκλονιστικού και ιστορικά πολύτιμου κεφαλαίου, ο κ. Νίκος Σαραντάκος, συγγραφέας που έχει ασχοληθεί ιδιαίτερα με το θέμα, μιλώντας στο newsbeast.gr, αναφέρει πως «αφού το ζητούμενο είναι να διακριθεί σαφώς από τα παραδοσιακά λαϊκά παραμύθια, αστικό μύθο λέμε μια ιστορία, που περιέχει ένα εντυπωσιακό στοιχείο και την οποία ο αφηγητής διηγείται χωρίς να ξέρει αν είναι αληθινή, χωρίς να έχει ο ίδιος γνώση από πρώτο χέρι».

Οι αστικοί μύθοι συνηθέστερα γίνονται πιστευτοί επειδή περιέχουν έναν κόκκο αλήθειας ή επειδή αναφέρουν πράγματα ευχάριστα, επαινετικά ή, από την άλλη, συναρπαστικά. Άλλωστε, σύμφωνα με τον κ. Σαραντάκο, «για να αναπαραγάγει κάποιος έναν αστικό μύθο δεν είναι υποχρεωτικό να τον πιστεύει. Μπορεί να αμφιβάλλει για μια ιστορία και όμως να τη διηγηθεί και να βοηθήσει στην εξάπλωσή της».

Αν και το διαδίκτυο συμβάλλει στην διάδοσή του, δίνοντας στον αστικό μύθο τη δυνατότητα να φτάσει σε πολύ ευρύτερο ακροατήριο και μάλιστα ισχυροποιώντας τον εξαιτίας της γραπτής του μορφής, ταυτόχρονα συμβάλλει και στην διάψευσή του, διευκρινίζει ο συγγραφέας. Παρόλα αυτά μερικοί ελληνικοί αστικοί μύθοι φαίνεται να επιβιώνουν μέσα στο χρόνο απασχολώντας την κοινή γνώμη περισσότερο από μισό αιώνα.

Η επίσημη γλώσσα των ΗΠΑ

Ένας από τους πλέον διαδεδομένους μύθους με ζωή πενήντα και πλέον χρόνων είναι αυτός που ισχυρίζεται πως η ελληνική δεν έγινε επίσημη γλώσσα των ΗΠΑ για μία ψήφο. Στην επικρατέστερη εκδοχή του ο μύθος αναφέρει ότι τα ελληνικά παραλίγο να γίνουν η επίσημη γλώσσα των ΗΠΑ και πως έχασαν σε σχετική ψηφοφορία για μία και μόνο ψήφο. Η ψηφοφορία αυτή έγινε μετά την απελευθέρωση της Αμερικής από τους Άγγλους. Στην πραγματικότητα, βέβαια, τέτοια ψηφοφορία στις ΗΠΑ δεν έγινε ποτέ…

Το Hellenic Quest

Τουλάχιστον για μια δεκαετία κυκλοφορεί σε διάφορες παραλλαγές κι ένας άλλος αστικός μύθος με το όνομα «Hellenic Quest». Υποτίθεται πως είναι ένα πρόγραμμα ηλεκτρονικής εκμάθησης της ελληνικής που το κατασκεύασε η Apple και το CNN άρχισε να το διανέμει παγκοσμίως… Ο πρόεδρος της Αpple, Τζον Σκάλι, σύμφωνα πάντα με το μύθο, είπε σχετικώς: «(…) Η κοινωνία μας χρειάζεται ένα εργαλείο που θα της επιτρέψει να αναπτύξει τη δημιουργικότητά της, να εισάγει νέες ιδέες και θα της προσφέρει γνώσεις περισσότερες από όσες ο άνθρωπος μπορούσε έως τώρα να ανακαλύψει». (…)

Όπως εξηγεί ο μύθος το ενδιαφέρον για την γλώσσα μας προέκυψε από τη διαπίστωση των επιστημόνων πληροφορικής ότι οι H/Y προχωρημένης τεχνολογίας δέχονται ως «νοηματική» γλώσσα μόνον την ελληνική. Όλες οι άλλες γλώσσες χαρακτηρίζονται «σημειολογικές» γι’ αυτό και οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές θεωρούν την Ελληνική γλώσσα «μη οριακή», δηλαδή χωρίς όρια και ταυτόχρονα αναγκαία στις νέες επιστήμες όπως η Πληροφορική, η Ηλεκτρονική, η Κυβερνητική και άλλες. Αναφέρεται μάλιστα πως μέχρι και Ισπανοί ευρωβουλευτές ζήτησαν να «καθιερωθεί η Ελληνική ως η επίσημη της Ευρωπαϊκής Ένωσης διότι το να μιλά κανείς για Ενωμένη Ευρώπη χωρίς την Ελληνική είναι σα να μιλά σε έναν τυφλό για χρώματα»…

Ο εν λόγω μύθος είναι εύκολο να αντικρουστεί. Το κείμενο κυκλοφόρησε γύρω στο 2000, χρονιά που ο Τζον Σκάλι βρισκόταν ήδη 7 χρόνια εκτός Apple. Πέραν τούτου, αναζητώντας το συγκεκριμένο πρόγραμμα στο διαδίκτυο, δεν προκύπτουν αποτελέσματα, παρά μόνο το επίμαχο ελληνικό κείμενο με τους παραπάνω ισχυρισμούς. Άλλωστε αφού στη γλωσσολογία «νοηματική» είναι η γλώσσα των κωφών, γίνεται προφανές πως μπερδεύεται η ετυμολογία με τη σημειολογία.

Στην ισχυροποίηση του εν λόγω μύθου συνετέλεσε και η αναδημοσίευσή του από πληθώρα εντύπων – από το περιοδικό Κατασκευή μέχρι το ενημερωτικό δελτίο του ΤΕΕ. Στις 27 Ιανουαρίου του 2008 μάλιστα, ως υπουργός Παιδείας, ο Ευριπίδης Στυλιανίδης αναπαρήγαγε τον αστικό μύθο του Hellenic Quest κατά τη διάρκεια εναρκτήριας ομιλίας του στα πλαίσια ετήσιων μαθητικών αγώνων επιχειρηματολογίας, σε μια προσπάθειά του να αποδείξει την σπουδαιότητα της ελληνικής γλώσσας. Η ομιλία έγινε στον χώρο της Παλαιάς Βουλής και απέσπασε τα επικριτικά σχόλια του τύπου.

Ελληνική: η πλουσιότερη γλώσσα

Με 6 εκατ. λέξεις και 78 εκατ. λεκτικούς τύπους, ο μύθος θέλει την ελληνική να είναι η πλουσιότερη χώρα του κόσμου, ειδικά αν τη συγκρίνει κανείς με την αγγλική η οποία δεν παρουσιάζει παρά μόνο 490.000 λέξεις. Οι αριθμοί προκύπτουν από την αποθησαύριση αρχαίων συγγραμμάτων από το Πανεπιστήμιο Ιρβάιν της Καλιφόρνιας. Με βάση την έρευνα του κ. Σαραντάκου για την «πηγή» του κειμένου ο πρώτος που διατύπωσε τον ισχυρισμό είναι ο θεωρητικός Γεώργιος Γεωργαλάς στο βιβλίο του «Ινδοευρωπαίοι ή Αιγαίοι;» (εκδ. Πελασγός, σελ. 125) ενώ η αναπαραγωγή του συναντάται σε διάφορα άρθρα και δικτυακούς τόπους από τότε.

Μιας και οι περισσότεροι μύθοι έχουν μέσα τους έναν κόκκο αλήθειας, το ίδιο συμβαίνει και με αυτόν. Πράγματι το πανεπιστήμιο Ιρβάιν (Irvine) της Καλιφόρνιας έχει αποθησαυρίσει όλα σχεδόν τα κείμενα της αρχαίας ελληνικής καθώς και ορισμένα μεταγενέστερα και τα διαθέτει στον διαδικτυακό τόπο TLG (Thesaurus Linguae Graecae). Λαμβάνοντας όμως υπόψη πως στην κάθε λέξη-λήμμα αντιστοιχούν 12 ή και 15 λεκτικοί τύποι είναι φανερό πως ο κ. Γεωργαλάς και οι συν αυτώ «έκαναν μία ελαφρώς χοντροκομμένη λαθροχειρία» συνδέοντας λανθασμένα τον συνολικό αριθμό των λέξεων με αυτόν των λεκτικών τύπων της ελληνικής, διευκρινίζει ο κ. Σαραντάκος.

«Αν και η ελληνική κοινή γνώμη δεν είναι ιδιαίτερα εύπιστη σε σύγκριση με άλλους λαούς, παρουσιάζεται ιδιαιτέρως εύπιστη όσον αφορά μύθους που αφορούν την ελληνική γλώσσα και ιστορία» συμπληρώνει.

Η φράση Κίσινγκερ

«Ο ελληνικός λαός είναι δυσκολοκυβέρνητος και γι’ αυτό πρέπει να τον πλήξουμε βαθιά στις πολιτισμικές του ρίζες. (…) Εννοώ, δηλαδή, να πλήξουμε τη γλώσσα, τη θρησκεία, τα πνευματικά και ιστορικά του αποθέματα, ώστε να εξουδετερώσουμε κάθε δυνατότητά του να αναπτυχθεί, να διακριθεί, να επικρατήσει…» είχε πει ο Χένρυ Κίσινγκερ σύμφωνα με το μύθο. Η δήλωση φέρεται να είχε διατυπωθεί το 1994 σε εκδήλωση προς τιμήν του, στην Ουάσιγκτον. Ως πηγή αναφέρθηκε η εφημερίδα Turkish Daily News της 17/2/97. Σύμφωνα με άλλες εκδοχές, ο Κίσινγκερ είχε κάνει τη συγκεκριμένη δήλωση τον Νοέμβριο του 1973.

Το ’97, πάντως, ήταν η χρονιά που η είδηση διαδόθηκε ταχύτατα. Μεταξύ άλλων, αναπαράχθηκε και στον «Οικονομικό Ταχυδρόμο» από τον κ. Γ. Μαρίνο (14/8/97), ο οποίος αργότερα προς αποκατάσταση της αλήθειας, έγραψε στον ίδιο τον κ. Κίσινγκερ ζητώντας του να την επαληθεύσει. Ο τελευταίος διευκρίνισε πως πρόκειται για ψέμα, ενώ ποτέ δεν βρέθηκε σχετική αναφορά στην τουρκική εφημερίδα. Παρόλο που ο «Οικονομικός Ταχυδρόμος» προχώρησε σε διορθωτικό κείμενο το οποίο περιλάμβανε την απάντηση του κ. Κίσινγκερ, η φράση-μύθος συνέχισε να αναμεταδίδεται.

Ο Ισίδωρος Πόσδαγλης και η προφητεία της κρίσης

Ένας σύγχρονος μύθος, παράγωγο της κρίσης εξαπλώνεται με ταχύτατους ρυθμούς τον τελευταίο καιρό στη διαδικτυακή σφαίρα της μυθολογίας. Ένας μυστηριώδης οικονομολόγος, ονόματι Ισίδωρος Πόσδαγλης, με το πόνημα του «Πατριωτική Οικονομική Πολιτική» προφητεύει με ανατριχιαστική ακρίβεια τι επρόκειτο να γίνει στην οικονομική ζωή της χώρας μισό αιώνα αργότερα. Το μικρό βιβλίο του Πόσδαγλη, με το που εκδόθηκε το 1952 από τον «γνωστό στους μυημένους εκδοτικό οίκο Μπιστιρλή» γνωστός για την έκδοση προχωρημένων επιστημονικών συγγραμμάτων, λογοκρίθηκε και πολλοί προσπάθησαν να το καταστρέψουν. Σε μια προσπάθεια σωτηρίας και διάδοσής του, οι πιστοί του το μοίραζαν από χέρι σε χέρι…

Και εδώ οι λεπτομέρειες του μύθου είναι ικανές να τον αμφισβητήσουν. Το προφητικό βιβλίο όπως και ο τολμηρός εκδοτικός οίκος δεν εντοπίζεται στις μηχανές αναζήτησης ούτε και πουθενά αλλού, το φερόμενο ως εξώφυλλο είναι γραμμένο σε μονοτονικό σύστημα – τη δεκαετία του ’50 κυριαρχούσε το πολυτονικό – και ο γεωγραφικός χάρτης που περιλαμβάνεται σε αυτό δεν απεικονίζει την Ευρώπη του 1952 αλλά τη σημερινή: δεν υπάρχει Τσεχοσλοβακία αλλά Τσεχία και Σλοβακία, δεν αναφέρει Γιουγκοσλαβία αλλά τα σημερινά κράτη, ενώ η Ουκρανία παρουσιάζεται ανεξάρτητη από τη Λευκορωσία. Τόσο προφητικός ήταν άραγε ο Πόσδαγλης;

Το υπερ-δημητριακό ζέα ή ζειά προς αποβλάκωση του ελληνικού έθνους

Εκτός από τους ψεκασμούς που για καιρό φημολογείται πως μας αποβλακώνουν – πρόσφατη έρευνα που εκπόνησε το Πανεπιστήμιο Μακεδονίας υπό την επίβλεψη του Καθηγητή Γιάννη Κωνσταντινίδη της Μονάδας Ερευνών του ΠΑ.ΜΑΚ., το Διεθνές Πανεπιστήμιο της Ελλάδας και το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, δείχνει πως το 33% των Ελλήνων πιστεύει ότι μας ψεκάζουν και γι’ αυτό δεν αντιδρά ο λαός με μαχητικές διαδηλώσεις – η αλλοίωση της πνευματικής υπεροχής του σκέπτεσθαι των ελλήνων αποδεικνύεται πολύ παλαιότερο σχέδιο.

Σύμφωνα με τον μύθο οι αρχαίοι δεν έτρωγαν ψωμί από σιτάρι, αυτό το χρησιμοποιούσαν για να ταΐζουν τα ζώα και το ονόμαζαν πυρρό. Έτρωγαν μόνο ψωμί από Ζειά ή Κριθάρι. Το συγκεκριμένο δημητριακό είναι τόσο παλιό που μέχρι και «ο Μέγας Αλέξανδρος έτρεφε την στρατιάν του μόνο με Ζειά, για να είναι οι άντρες του υγιείς και πνευματικά ανεπτυγμένοι». Όλα αυτά βέβαια μέχρι τη στιγμή που το ανακάλυψαν οι κοσμοκράτορες, οι οποίοι το 1928, έδωσαν εντολή στον Ελευθέριο Βενιζέλο να αναιρέσει αμέσως την καλλιέργεια της ζειάς στην Ελλάδα. Πηγή του εν λόγω αστικού μύθου που αναπαράγεται συνεχώς τα τελευταία χρόνια φαίνεται να είναι το βιβλίο του κ. Γ. Ανυφαντή «Ο ιστορικός εμπαιγμός».

Αν και η ζέα είναι υπαρκτό δημητριακό δεν παρουσιάζει θαυματουργές ιδιότητες, και ποτέ δεν απαγορεύτηκε. Σε κανέναν αρχαίο κείμενο άλλωστε δεν αναφέρεται ως πρώτη ύλη για την κατασκευή ψωμιού. Αντιθέτως με ζέα έτρεφαν τα ζώα. Ούτε βέβαια νεώτερα εγχειρίδια, επιβεβαιώνουν την κατασκευή του ψωμιού από το συγκεκριμένο δημητριακό. Άλλωστε, όπως εύλογα συμπεραίνει ο κ. Σαραντάκος, εάν είχε υπάρξει σχέδιο ξεριζωμού της ζειάς από την ελληνική γη το 1928, σίγουρα θα αναφερόταν σε κάποια εφημερίδα ή άλλο έντυπο της εποχής εκείνης μιας και οι καλλιέργειες που έτρεφαν τον τότε πληθυσμό της Ελλάδας και θα έπρεπε να καταστραφούν δεν μπορεί να ήταν λίγες.

Το καταραμένο πανωφόρι

«Αν είσαι μάγκας πήγαινε στο νεκροταφείο τα μεσάνυχτα» λένε δύο φίλοι σε έναν άλλο. Η πρόκληση γίνεται αποδεκτή και εκείνος υπόσχεται πως θα καρφώσει ένα μαχαίρι σε έναν τάφο ως απόδειξη της παρουσίας του εκεί. Ο άνδρας επισκέπτεται το νεκροταφείο και την επομένη μέρα βρίσκεται νεκρός δίπλα στο μνήμα. Φτάνοντας εκεί, όπως εικάζει ο μύθος, ο τολμηρός επισκέπτης κάρφωσε το μαχαίρι του αλλά ταυτόχρονα και το παλτό του. Μόλις αποφάσισε να φύγει αισθάνθηκε πως κάποιος τον τράβηξε προς τον τάφο και από το φόβο του απεβίωσε…

Η ιστορία δεν είναι αμιγώς ελληνική αφού συναντάται σε διάφορες χώρες και γλώσσες και χρονολογείται από το βαθύ παρελθόν. Το διαφοροποιητικό στοιχείο σε κάθε εκδοχή είναι το πανωφόρι του θύματος -αλλού είναι παλτό, αλλού ζακέτα, αλλού αδιάβροχο- το οποίο συνηθέστερα συνάδει με τις ενδυματολογικές συνήθειες της κάθε χώρας μέσα στο χρόνο. Στην αρχική ελληνική εκδοχή του μύθου ο νεκρός φοράει φουστανέλα…

Ο τραγικά άτυχος δύτης

Εδώ ο μύθος κάνει λόγο για έναν δύτη απομεινάρια του οποίου εντοπίστηκαν στα αποκαΐδια μιας μεγάλης πυρκαγιάς. Η πυρκαγιά βέβαια σε κάθε αναπαραγωγή λαμβάνει χώρα σε διαφορετική περιοχή – στην Πεντέλη, στην Πάρνηθα, και σε άλλα βουνά της Ελλάδας. Ο δύτης, που ρουφήχτηκε από κατασβεστικό αεροπλάνο την ώρα του ανεφοδιασμού, ξεβράστηκε την ώρα της κατάσβεσης στην πυρκαγιά. Αν και τα αναληθή στο μύθο στοιχεία είναι πολλά το γεγονός και μόνο πως η είσοδος του νερού στα πυροσβεστικά αεροπλάνα είναι τόσο μικρή που δεν χωράει άνθρωπος αρκεί…

Το παιδικό «α-μπε-μπα-μπλομ»

Ο πιο πρόσφατος αστικός μύθος, με ημερομηνία γέννησης το 2012, θέλει την ηχομιμητική λέξη «α-μπε-μπα-μπλομ» να μην αποτελεί «ακαταλαβίστικες παιδικές κουταμάρες, ούτε αποκυήματα παιδικής φαντασίας» όπως λέει. Σύμφωνα με αυτόν η φράση είναι εδώ για να μας αποδείξει την αδιαμφισβήτητη και αυταπόδεικτη διαχρονικότητα της ελληνικής γλώσσας… Στην μας ενημερώνει πως πρόκειται για στιχομυθία «που προέρχεται από παιδικό παιχνίδι που έπαιζαν οι Αθηναίοι Παίδες καθώς γυμνάζονταν». Η αρχική της εκδοχή ήταν «απεμπολών, του κείθεν εμβολών…» και αποδίδεται σε νέα – απλά – ελληνικά «σε απεμπολώ, σε αποθώ, σε σπρώχνω, πέραν, εμβολών σε με το δόρυ μου, με το ακόντιό μου».

Βέβαια η υποτιθέμενη αρχαία φράση δεν συναντάται πουθενά στην αρχαία γραμματεία και δεν θα μπορούσε άλλωστε μιας και είναι εντελώς ασύντακτη, ρήμα «εμβολώ» δεν υπάρχει, απεμπολώ δεν σημαίνει απωθώ αλλά προδίδω, το «του» είναι ξεκάρφωτο και πολλά άλλα όπως μας ενημερώνει ο κ. Σαραντάκος.

Προϊόντα παρανοήσεων με ψήγματα αλήθειας ή εντελώς εξωπραγματικοί, όσο και να διαψεύδονται, δεν φαίνεται να απαξιώνονται. Αντίθετα θυμίζουν λερναία ύδρα, όπως χαρακτηριστικά λέει ο κ. Σαραντάκος. Το σίγουρο είναι, πως σε μια κοινωνία όπου ο κόσμος μπερδεύει την επανάληψη με τη διασταύρωση, η τάση μας προς την τρομοκράτηση και την εντυπωσιοθηρία αποτελούν το πλέον πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξή τους…